เมื่อ หลวงปู่ดูลย์ เข้าถึงแก่นธรรมแห่งอริยสัจ 4 หรืออริยสัจแห่งจิต

เมื่อจาริกออกจากวัดม่วงไข่ หลวงปู่ดูลย์ เปรียบประหนึ่งหลักชัยของภิกษุผู้แสวงหาความหลุดพ้น แม้มีลูกศิษย์มากมายพร้อมให้การอุปัฏฐาก แต่ท่านยังคงวัตรปฏิบัติอันน่เลื่อมใสยังคงถือสันโดษ ไม่เห็นแก่ความสะดวกสบาย ยังคงบำเพ็ญเพียรอย่างจริงจัง ในที่สุดจึงตัดสินใจนำคณะหยุดพำนัก ณ ถ้ำพระเวสสันคร อำเภอนาแก จังหวัดนครพนม

“สัพเพสังขารา สัพพะสัญญา อะนัดตา” ตลอดเวลาที่บำเพ็ญเพียรอยู่ในถ้ำพระเวสสันตร หลวงปู่ดูลย์ยกหัวข้อหลักกัมมัฏฐานที่ได้รับจกพระอาจารย์มั่นขึ้นพิจารณา เมื่อจิดตั้งมั่นในสมาธิจึงเกิดปัญญารู้แจ้งในธรรมว่า ” เมื่อสังขารขันธ์ดับไปแล้ว ความเป็นตัวตนจักไม่มี เพราะไม่ได้เข้าไปเพื่อปรุงแต่ง ครั้นเมื่อความปรุงแต่งขาดไป และสภาพแห่งความเป็นตัวตนไม่มี ความทุกข์จะเกิดขึ้นแก่ใครได้อย่างไร “

ณ ถ้ำพระเวสสันดรแห่งนั้น จิตของหลวงปู่ดูลย์ได้รับการพัฒนอย่างต่อเนื่องจนเกิดภาวนามยปัญญา ที่สุดก็ได้พบธรรมะอันป็นหัวใจของพุทรศสนาคือ อริยสัจสี่ ก่อนจะสรุปป็น”อริยสัจแห่งจิต”ที่หลายคนคุ้นเคยกันดี เนื่องจากเป็นข้อธรรมที่กระจ่างชัดด้วยถ้อยคำเรียบง่ายของหลวงปู่ดูลย์เอง

” จิตที่ส่งออกนอก เพื่อรับสนองอารมณ์ทั้งสิ้น เป็นสมุทัย
ผลอันเกิดจากจิตที่ส่งออกนอกแล้วหวั่นไหว เป็นทุกข์
จิตเห็นจิตอย่างแจ่มแจ้ง เป็นมรรค
ผลอันเกิดจากจิตเห็นจิตอย่างแจ่มแจ้ง เป็นนิโรธ “

นับป็นเรื่องน่ายินดีอย่างยิ่งที่ศิษย์ตถาคดผู้ถือกำเนิดหลังการปรินิพพานของพระพุทธองค์หลายพันปี แต่มีความวิริยะด้านวิปัสสนาธุระ จนสามารถเข้าถึงแก่นธรรมที่พระพุทธองค์ทรงตรัสรู้ในหมู่ผู้ฏิบัติสพระกัมมัฏฐาน ทั้งภิกษุและฆราวาสต่างยอมรับว่าหลวงปู่ดูลย์ อตุโล เป็นพระสงฆ์รูปเดียวที่มีความรู้ลึกซึ้งในเรื่องของจิต จนได้รับสมญาว่า “บิดาแห่งการภาวนาจิต” ดังที่ท่านเคยแสดงธรรมว่า

” หลักธรรมที่แท้จริงคือจิต จิตของเราทุกคนนั่นแหละคือหลักธรรมสูงสุดในจิตใจของเรา นอกจากนั้นแล้วไม่มีหลักธรรมใด ๆ เลย จิตนี้แหละคือหลักธรรม ซึ่งนอกไปจากนั้นแล้วก็ไม่ใช่จิต แต่จิตนั้นโดยตัวมันเองก็ไม่ใช่จิต ขอให้เลิกละการคิดและการอธิบายให้หมดสิ้น เมื่อนั้นเราอาจกล่าวได้ว่า คลองแห่งคำพูดได้ถูกตัดทอนไปแล้ว พิษของจิตก็ได้ถูกถอนขึ้นจนหมดสิ้น จิตในจิตก็จะเหลือแต่ความบริสุทธิ์ ซึ่งมีอยู่ประจำแล้วทุกคน “

ความเข้าใจเรื่องจิตอย่างลึกซึ้งเกิดจากความพากเพียรฝึกตนบนครรลองที่พระบรมครูคือพระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน ตลอดจนสั่งสมภูมิธรรมจากแบบย่างที่ดีงามไม่มีที่ติของพระอาจารย์มั่นประกอบกัน ” ถูกต้องแล้ว เอาตัวรอดได้แล้ว นับว่าไม่ถอยหลังอีกแล้วอยากให้ดำเนินตามปฏิปทานี้ต่อไป “

เมื่อหลวงปู่ดูลย่์ได้พบพระอาจารย์มั่นและได้กราบเรียนถึงความก้าวหน้าในการปฏิบัติ จึงได้รับการยืนยันจากพระอาจารย์ใหญ่ด้วยวาจาและการกระทำที่เปี่ยมด้วยความเมตตา พระอาจารย์มั่นลงมือตัดผ้าไตรจีวรด้วยมือของท่านเอง แล้วมอบให้หลวงปู่ดูลย์ 1 ไตร ความเมตตาจากพระอาจารย์มั่นนับเป็นการอนุโมทนาและให้กำลังใจในการทุ่มเทปฏิบัติวิปัสสนา รวมทั้งได้กล่าวยกย่องสรรเสริญให้บรรดาศิษย์ฟังว่า ” ท่านดูลย์นี้ป็นผู้ที่มีความสามารถเป็นอย่างยิ่ง สามารถมีสานุศิษย์และผู้ติดตามมาประพฤติปฏิบัติธรรมด้วยเป็นจำนวนมาก”

การได้พบสภาวธรรมที่ก้าวหน้าของหลวงปู่ดูลย์พิสูจน์ความเป็น”อกาลิโก”ของธรรมะได้เป็นอย่างดี สัจธรรมที่พระพุทธเจ้าทรงสั่งสอนนั้นไม่เคยเปลี่ยนแปรแม้ล่วงมาหลายพันปี ไม่ว่าผู้น้อมนำมาปฏิบัติจะอยู่แห่งหนตำบลใด หากตั้งมั่นสร้างเหตุแห่งปัญญาให้ถึงพร้อม ผลที่เกิดย่อมรู้ได้เฉพาะตนว่า หนทางหลุดพ้นจากห้วงทุกข์มีอยู่จริง บุคคลที่ปฏิบัติตามแนวทางที่ถูกต้องย่อมเข้าถึงแก่นธรรม เฉกเช่นหลวงปู่ดลย์ อตุโล