สุขนิทรา ด้วย ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย

ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กับการแก้ปัญหา นอนไม่หลับ

ศาสตร์ ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย มีองค์ความรู้ที่เป็นระบบ มีกระบวนการตรวจวินิจฉัย บำบัด รักษา ป้องกัน และฟื้นฟูสุขภาพโดยอาศัยองค์ความรู้ ที่ถูกสั่งสม พัฒนาต่อยอด และถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น ซึ่งมองร่างกายมนุษย์เป็นองค์รวมเชื่อมโยงกับสภาพแวดล้อมและบริบทอื่น ๆ ทั้งร่างกาย จิตใจ สังคม และด้านสิ่งแวดล้อม 

แนวทางการรักษาและป้องกันจะมุ่งเน้นไปให้ธรรมชาติเยียวยากันเอง โดยการสร้างสมดุลของร่างกาย จิตใจ และการดำเนินชีวิตที่สอดคล้องกับธรรมชาติ  เช่น การรับประทานอาหารที่เหมาะสม การปรับธาตุ และการดูแลสุขภาพด้วยสมุนไพร

อาจารย์แพทย์แผนไทย พณณกร สอนจ้อย ประธานผู้ประสานงานเครือข่ายคลินิกให้บริการด้านเวชปฏิบัติแพทย์ไทย และผู้พัฒนาทักษะทางแพทย์แผนไทยสู่แนวปฏิบัติ เล่าว่า

“การรักษาอาการนอนไม่หลับทางการแพทย์แผนไทยจำเป็นต้องหาสาเหตุให้เจอว่าเกิดจากอะไรเกิดจากร่างกาย หรือ มีเจตสิกมาเกี่ยวข้องหรือไม่ ถ้ามีก็ไปแก้ไข…แต่ระหว่างที่กำลังไปแก้ที่เหตุ การแพทย์แผนไทย สามารถช่วยให้คนไข้เข้าสู่การนอนหลับได้ง่ายขึ้นทั้งการใช้ยาสมุนไพร  กินอาหารช่วยปรับสภาวะร้อน–เย็น  และการใช้กิจกรรมบำบัด” 

1.พิจารณาสภาวะร้อน-เย็น

ภาวะร้อน-เย็น หรือ ปิตตะ-เสมหะ เป็นพลังพื้นฐานมีส่วนสำคัญที่ร่างกายใช้เป็นสัญญาณกระตุ้นการรับรู้ ตอบสนองและสั่งการ การรักษาสมดุลร้อน-เย็นนอกจากจะช่วยลดภาระเพื่อตอบสนองที่ไม่จำเป็นแล้ว ยังทำให้สมองนั้นไม่มีภาระสามารถปล่อยวางเข้าสู่โหมดการพักผ่อนหรือหลับไหลได้ง่ายขึ้น  

การดูสภาวะร้อน-เย็นในทางการแพทย์แผนไทยใช้วิธีการสังเกตอย่างง่ายจากอาการทางร่างกาย และพฤติกรรม เช่น ถ้ามี อาการร้อน จะมีไข้สูง หิวบ่อย ตัวร้อน ผิวหนังอักเสบ แต่ถ้ามี อาการเย็น จะมีปวดท้อง หน้าซีด เหนื่อยง่าย และรู้สึกอ่อนเพลีย เมื่อร่างกายมีสภาวะความร้อนสูงหมอไทยให้ใช้ความเย็นมาช่วยแก้ไข แต่ถ้าร่างกายมีความเย็นมากให้ใช้ความอุ่นเข้ามาเติมให้พอเหมาะก็จะช่วยรักษาสภาวะร้อนเย็นในร่างกายให้สมดุล ซึ่งหลักการนี้นำไปใช้ทั้งการให้ยา และการปรับอาหาร

“การใช้ยารักษาตามหลักการของแพทย์แผนไทยไม่ใช่การใช้ยาเพื่อไปหักล้าง  แต่จะให้ยาเข้าไปช่วยทำให้ร่างกายคลามดาว (Calm down) ลดความโกรธ ความกังวล หรือความตื่นเต้น เพื่อให้จิตใจสงบลง ทำสมาธิได้ง่าย หรือนอนหลับได้ง่ายขึ้น”

สมุนไพรที่ใช้รักษาอาการนอนไม่หลับ 3 กลุ่ม ประกอบด้วย

1.กลุ่มสมุนไพรที่สอดคล้องกับสมดุลพลังทั้ง 3

หมายความว่า ถ้าร่างกายมีสภาวะร้อน จะใช้สมุนไพรที่มีฤทธิ์เย็น หรือ ถ้าร่างกายมีสภาวะเย็น ก็ใช้สมุนไพรที่มีฤทธิ์อุ่น ซึ่งหลักการนี้ สามารถนำไปใช้ในการให้ยา และ การใช้อาหารเพื่อปรับสมดุล

• สมุนไพรฤทธิ์เย็น เช่น ใบบัวบก  ใบเตย ดอกเก๊กฮวย ว่านหางจระเข้ กระเจี๊ยบแดง ฟักเขียว แตงกวา มะรุม และรางจืด  สมุนไพรเหล่านี้มีสรรพคุณช่วยลดความร้อนในร่างกาย บรรเทาอาการร้อนใน และให้ความสดชื่น ทำให้ร่างกายรู้สึกเย็นลง สามารถนำมาใช้เป็น ยา และอาหารสมุนไพรได้ 
• สมุนไพรฤทธิ์อุ่น เช่น  เหง้าขิง หัวกระเทียม เหง้าข่า ฯ สมุนไพรเหล่านี้มีสรรพคุณช่วยเพิ่มความร้อนในร่างกายหากใช้ในปริมาณเหมาะสมจะทำให้เกิดความอบอุ่นแก่ร่างกาย ช่วยให้พลังเลือดลมไหลเวียนดีขึ้น  ผู้มีอาการมึนงง  หน้ามืดบ่อย ใจสั่น ไม่มีเรี่ยวแรง หนาว ๆ ร้อน ๆ สามารถนำมาใช้เป็น ยา และอาหารสมุนไพรได้ 

2.กลุ่มสมุนไพรที่ลดตัวกระตุ้นเซลล์ ลดการตึงตัวของกล้ามเนื้อ ช่วยให้ผ่อนคลาย

แพทย์แผนไทยยึดหลักธรรมชาติบำบัดโดยการยืมกระบวนการหรือคุณสมบัติของพืชมาใช้เพิ่มในส่วนที่เราขาดหรือเสริมประสิทธิภาพหากร่างกายเรายังอ่อนแอ โดยเลือกใช้สมุนไพรจำพวกเถาเครือมาช่วยลดการตึงตัวของกล้ามเนื้อ และช่วยให้ผ่อนคลาย  ซึ่งพบว่า พืชประเภทเถาเครือจะมีกลุ่มสารออกฤทธิ์บางอย่างที่ช่วยลดการกระตุ้นสัญญาณการรับรู้ ทำให้เนื้อเยื่อและโครงสร้างมีความยืดหยุ่น อ่อนไหว สามารถเลื้อยไปตามสภาพแวดล้อมได้

“การนำกระบวนการของพืชประเภทเถาเครือมาใช้รักษา จึงช่วยให้เซลล์ธาตุในร่างกายหยุด หรือชะชะลอการรับสัญญา ช่วยทำให้ผ่อนคลาย  หรือ อ่อนตัว เช่นเดียวกับพืช เพราะเมื่อไหร่ก็ตามที่เซลล์ธาตุถูกกระตุ้น จะแข็งเกร็ง ตื่นตัว ตึงตัวตลอดเวลา ตามสมองที่สั่งการ เป็นการยืมกระบวนการ ของพืช มาปรุงเป็นยารักษาอาการนอนไม่หลับ”

สมุนไพรประเภทเถาเครือ ที่ช่วยลดสัญญาณการรับรู้ทำให้ผ่อนคลาย และช่วยรักษาอาการนอนไม่หลับ เช่น เถาวัลย์เปรียง เถาเมื่อย เถาเอ็นอ่อน โคคาน เถาคันแดง และกำแพงเจ็ดชั้น  เป็นต้น

3.กลุ่มสมุนไพรรสเมาเบื่อที่มีผลต่อสมอง 

พืชรสเมา ออกฤทธิ์ต่อการทำงานของสมองและระบบประสาท ทำให้การรับรู้ ประมวล และสั่งการตอบสนองน้อยลง สมุนไพรที่มีฤทธิ์เมาและนิยมใช้ในการบำบัดอาการนอนไม่หลับทางการแพทย์แผนไทย เช่น กัญชา ฝิ่น และเห็ดขี้ควาย

ตำรับยาสมุนไพร รักษาอาการนอนไม่หลับ 

ชื่อตำรับ สุขนิทรา

ส่วนประกอบสำคัญ

            กำแพงเจ็ดชั้น                                         1          ส่วน

            เถาวัลย์เปรียง                                         1          ส่วน

            เถาโคคาน                                              1          ส่วน

            เถาเอ็นอ่อน                                            1          ส่วน

            ช่อดอกกัญชาพันธุ์หางกระรอก                 0.5       ส่วน

สรรพคุณ ช่วยผ่อนคลาย บรรเทาอาการปวดเมื่อย ช่วยทำให้นอนหลับ

วิธีใช้ ชนิดผงแบบแคปซูล รับประทานครั้งละ 500 – 1,000 mg วันละ 1 ครั้ง ก่อนนอน

ข้อควรระวัง เนื่องจากกัญชามีสาร THC (Tetrahydrocannabinol) ซึ่งมีฤทธิ์ต่อจิตประสาท ในบางรายอาจทำให้มึนงงได้ อาจมีผลต่อการขับขี่ยานพาหนะ หากต้องเดินทางไกลควรหลีกเลี่ยง

หมายเหตุ เป็นยาปรุงสำหรับผู้ป่วยเฉพาะราย และใช้โดยการควบคุมของแพทย์แผนไทย

2.กิจกรรมบำบัด

กิจกรรมบำบัดช่วยให้นอนหลับมีประสิทธิภาพและง่ายขึ้น โดยใช้เทคนิคการผ่อนคลาย เช่น การทำสมาธิ การฝึกหายใจลึก ๆ การฟังเพลงบรรเลง การจัดสภาพแวดล้อม หรือการนวดเบา ๆ เพื่อลดความตึงเครียด

“กิจกรรมบำบัดช่วยให้สมองได้ปล่อยวาง จากความคิดความเครียดด้านลบ หรือควบคุมความคิด (เจตสิก) ทำให้ธาตุรู้ลดระดับลง การประมวลผลสังการของสมองก็ลดระดับลง  เซลล์ธาตุของเรารับรู้น้อยลง การนอนก็จะเกิดขึ้นได้ง่าย”

 การใช้เสียงบำบัด (Sound Therapy) การฟังเพลงบรรเลงสบายๆ ที่เราชอบจะช่วยให้เราละจุดสนใจ เกิดสมาธิ ช่วยลดความเครียดของสมอง ช่วยทำให้ผ่อนคลายสามารถเข้าสู่การหลับไหลได้ง่ายขึ้น 

การผ่อนคลายกล้ามเนื้อ (Relaxation Techniques) การละสิ่งกระตุ้นที่สัมผัสกายขณะนอน ที่นอนไม่ยุบตัวจนปวดหลัง หมอนที่ใช้นอนไม่สูงจนศีรษะเกร็ง ต่ำจนหายใจไม่ออก สิ่งแวดล้อมรอบตัวปราศจากเครื่องพันธการจะช่วยลดสัญญาณการกระตุ้นตอบสนอง เปิดแอร์เย็น ๆ เพื่อลดสัญญาณกระตุ้นการตื่นตัว หรือการนวดเบา ๆ เพื่อช่วยลดอาการตึง ดึงรั้ง เพิ่มประสิทธิภาพการไหลเวียนพลังทั้ง 3 ช่วยให้กล้ามเนื้อและสมองผ่อนคลายนำไปสู่การนอนหลับ 

การใช้กลิ่นบำบัด (aromatherapy) หรือ สุคนธบำบัดเป็นศาสตร์ และศิลป์ช่วยเสริมสร้างและปรับสมดุลร่างกาย จิตใจ และอารมณ์ให้ผ่อนคลาย การใช้น้ำมันหอมระเหยจากกลิ่นของพืชที่เราชอบและพึงพอใจจะช่วยทำให้จิตสงบ ผ่อนคลาย ลดการกระตุ้นกลไกและการตอบสนองของร่างกายที่เกินความจำเป็น ทำให้ช่วยลดอาการอักเสบ บรรเทาอาการเจ็บปวด และช่วยให้เรานอนหลับได้ดีขึ้นในเวลาเดียวกัน

• น้ำมันหอมระเหยกลิ่นมะลิ ช่วยให้เกิดความมั่นใจ มองโลกในแง่ดี ช่วยผ่อนคลาย
• น้ำมันหอมระเหยกลิ่นกุหลาบ ช่วยผ่อนคลายความเครียด ฟื้นฟูความมั่นใจ
• น้ำมันหอมระเหยจากโรสแมรี่ ช่วยปรับระบบการไหลเวียนของเลือดในร่างกายให้สมดุล ผ่อนคลายความตึงเครียดและเหนื่อยล้า ทำให้จิตใจสงบ
• น้ำมันหอมระเหยลาเวนเดอร์ ช่วยรักษาสมดุลทางประสาท แก้โรคซึมเศร้า นอนไม่หลับและคลายกังวล

การนอนหลับดีไม่ได้เริ่มในเวลากลางคืน แต่เริ่มตั้งแต่เมื่อลืมตาตื่นในตอนเช้า แสงแดดในตอนเช้า คือ ปุ่มเปิดนาฬิกาชีวิตของร่างกาย ช่วยสั่งสมองว่าตอนนี้คือ เวลากลางวัน และอีกสิบกว่าชั่วโมงต่อจากนี้จะเป็นเวลากลางคืน  แต่ถ้าคุณอยู่แต่ในห้องไม่ออกไปเจอแสงธรรมชาติเลย นาฬิกาชีวิตก็อาจจะรวน ผลลัพธ์ คือ หลับยาก หลับไม่สนิท หลับไม่ลึก ตื่นมาไม่สดชื่น 

การรับแสงธรรมชาติเมื่อตื่นนอน เริ่มต้นง่าย ๆ หลังจากที่ตื่นนอนให้เปิดม่าน หรือออกไปเดินรับแสงแดดยามเช้าแค่ 5-10 นาที จะช่วยปรับสมดุลฮอร์โมน ช่วยให้หลับง่าย และหลับลึกขึ้นได้ ลองไปทำกันดูค่ะ